مهر: در حالیکه همه منتظر فرا رسیدن تاریخ ۱۲ می (۲۵ اردیبهشت) برای اطلاع از موضع نهایی آمریکا در خصوص برجام بودند «دونالد ترامپ» رئیس جمهور این کشور که علاقه خاصی به شلوغ کاری و بازی های رسانه ای دارد با انتشار پیامی در توئیتر اعلام کرد که سه شنبه شب نظر خود در خصوص توافق هسته ای ایران را اعلام می کند.
بعد از اعلام این مطلب از سوی ترامپ، اغلب پیش بینی ها در خصوص تصمیم گیری ترامپ در مورد برجام پیرامون ۴ گزینه متمرکز شد:
اول آنکه ترامپ از برجام خارج شده و تحریم های هسته ای ایران را مجددا اعمال می کند.
دوم آنکه ترامپ از برجام خارج می شود اما بلافاصله تحریم های لغو شده ایران را باز نمی گرداند.
سوم آنکه ترامپ از برجام خارج نمی شود اما تحریم های لغو شده را مجددا باز می گرداند.
و چهارم آنکه ترامپ بصورت تدریجی و گام به گام از برجام خارج شده و تحریم های لغو شده به موجب برجام را بازمی گرداند.
ترامپ هر یک از این چهار گزینه را انتخاب کند بنا بر دلایل متعدد به معنای خروج آمریکا از برجام خواهد بود، اما این خروج که ترامپ از زمان رقابت های انتخاباتی ۲۰۱۶ آمریکا وعده آن را داده بود چه تبعاتی خواهد داشت؟
تبعات خروج از برجام
برجام به دلیل آنکه یک توافق بین المللی بوده و به تائید شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز رسیده سندی معتبر بوده و دارای وجه بین المللی است از همین رو خروج یکجانبه از این توافق با تبعات زیادی همراه است که این پیامدها به شرح زیر است
الف- تبعات سیاسی
الف ۱- تبعات داخلی
از همان روزهای ابتدایی که ترامپ آوای خروج از برجام را سرداده بود چهره های سیاسی و آکادمیک و همچنین اندیشمندان آمریکایی با ذکر دلایل فنی و منطقی سعی کردند تا وی را از این تصمیم خام منصرف کنند.
۱۲ سناتور ارشد دموکرات در نامه ای به دونالد ترامپ، رییس جمهوری آمریکا هشدار داده اند که خروج یکجانبه از توافق هسته ای با ایران، برجام، یک اشتباه بزرگ «استراتژیک» استاین تلاش ها تا صبح امروز سه شنبه ادامه داشته و در یکی از آخرین موارد آن ۱۲ سناتور ارشد دموکرات در نامه ای به دونالد ترامپ، رییس جمهوری آمریکا هشدار داده اند که خروج یکجانبه از توافق هسته ای با ایران، برجام، یک اشتباه بزرگ «استراتژیک» است.
همانطور که این نامه نشان می دهد حزب دموکرات به شدت با برهم خوردن برجام مخالف است و البته در میان جمهوریخواهان نیز هستند چهر هایی که با شدت عمل ترامپ در خصوص توافقات بین المللی از جمله برجام مخالف هستند.
ترامپ از زمان آغاز دوران ریاست جمهوری خود به دلیل خود رأی بودن و انجام اقدامات غیر قابل پیش بینی که اغلب بر خلاف عقل سلیم و منطق هستند بر شمار مخالفان سیاسی خود افزوده. هر چند برخی از این تصمیم ها موجب رونق اقتصادی ایالات متحده و ایجاد فرصت های شغلی جدید در این کشور گردیده اما ادامه این روند انزوای آمریکا را در بر خواهد داشت و یکی از دلایل مخالفت با تصمیم های ترامپ از سوی چهره های سرشناس ایالات متحده نیز همین موضوع است.
علاوه بر این ترامپ در درون حزب جمهوریخواه نیز در حال از دست دادن جایگاه خود است بطوریکه چهره های سرشناس این حزب همچون سناتور «جان مک کین» به شدت از وی انتقاد می کنند و ادامه این روند بدون شک شانس وی و حزب متبوعش را برای پیروزی در انتخابات ۲۰۲۰ کاهش می دهد. حال اگر ترامپ با خروج از برجام، تبعات منفی بین المللی جدیدی را متوجه آمریکا کند بدون شک سیل انتقادها از وی فزونی خواهد گرفت.
الف ۲ -تبعات خارجی
همانطور که اشاره شد فاصله و شکاف آمریکا با جامعه جهانی از زمان آغاز به کار ترامپ به عنوان رئیس جمهور ایالات متحده روز به روز بیشتر می شود. مواردی همچون دیوار کشی در مرز مکزیک، اعمال محدودیت برای ورود مسلمانان به آمریکا، خروج از توافقات بین المللی، اعمال تعرفه های گمرکی بالا برای کالاهای وارداتی و ... در عمیق تر کردن این شکاف بی تاثیر نبوده اند.
در همین رابطه خروج از برجام با توجه به نقشی که ایران در معادلات منطقه ای و بین المللی دارد از چند بُعد برای آمریکا تبعات منفی بدنبال خواهد داشت.
الف۲-۱- خاورمیانه و آسیا
شکی در این مطلب نیست که آمریکا در حال تلاش برای کاهش قدرت منطقه ای ایران است و تر امپ در این راه توانسته قراردادهای سودآوری را با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به امضا برساند.
وجود برجام شاید موجب شده بود تا تقابل ایران و آمریکا در خاورمیانه بغرنج نشود و کارشناسان با توجه به تجربه برجام از امکان و احتمال گفتگو میان ۲ طرف در خصوص سایر موارد سخن می گفتند اما این کارشناسان اکنون از تبعات از بین رفتن برجام بر تحولات سوریه، عراق، یمن و لبنان سخن گفته و اعتقاد دارند که ایران می تواند کار برای آمریکا در منطقه را سخت کند.
در همین رابطه بلومبرگ با پرداختن به بعد «توازن قوای جهانی» در صورت برهم خوردن برجام نوشت: «در عرصه جهانی، بزرگترین برندگان اعمال مجدد تحریم‌های آمریکا، چین و روسیه دو کشور امضا کننده برجام هستند و درحالی‌که حضور آمریکا در منطقه کاسته می‌شود، نفوذ این دو کشور به تدریج در منطقه بیشتر شده است.»
بر این اساس، روسیه اینک درحال نبرد و پیروزی در منطقه است و در بحران سوریه کنار ایران قرار دارد. همچنین تغییر ایده حضور سرمایه گذاران در ایران، موجب رونق کار برخی شرکت‌های چینی می‌شود که اینک سرمایه گذاری‌های بزرگی در ایران انجام داده و در حوزه نفت، صنایع حمل و نقل قراردادهای چند میلیارد دلاری منعقد کرده‌اند.
الف ۲-۲- اروپا و آسیا
منتقدان سیاست های کاخ سفید هم اعتقاد دارند خروج از توافق برجام به روابط آمریکا با متحدان اروپایی آن آسیب جدی وارد می آورد. این اقدام علاوه بر تهدیدی که علیه منافع امنیت ملی آمریکا ایجاد می کند توانایی بین المللی برای نظارت بر فعالیت های ایران را کاهش می دهد. سی. ان. ان تاکید دارد در این حالت پیامی آشکار و صریح نیز به کره شمالی ارسال خواهد شد که ایالات متحده در زمینه احترام به توافق های هسته ای شریک قابل اعتمادی نیست.
بعد از برجام عمده مناسبات ایران با جامعه جهانی با اروپا رقم خورد و قراردادهای اقتصادی متعددی میان تهران و کشورهای اروپایی به امضا رسید. سه کشور اروپایی آلمان، انگلیس و فرانسه که در مذاکرات منتهی به توافق برجام حضور داشتند سعی داشته و دارند که از فرصت بوجود آمده برای تعامل با اقتصاد ایران بهره مند شوند و در همین راستا رهبران آنها در هفته های اخیر تلاش زیادی داشته اند تا ترامپ را از ضربه زدن به برجام منصرف سازند و در همین رابطه روز گذشته (دوشنبه) وزیران خارجه آلمان و فرانسه به صراحت از پایبندی اروپا به برجام و لزوم حفظ آن حتی بدون حضور آمریکا سخن گفتند.
با توجه به آنکه روابط میان اروپا و آمریکا در دوران زمامداری ترامپ با توجه به مسائلی همچون خروج از معاهده پاریس، اعمال تعرفه های گمرگی و ... دچار نوعی بحران پنهان شده و حتی بازی های ترامپ با پیمان «ترانس پاسفیک» علاوه بر عصبانیت کشورهای آسیایی موجب خشم اروپا نیز شده، خروج از برجام با توجه به زحماتی که سه کشور اروپایی برای به نتیجه رسیدن آن انجام کشیده اند موجب عمیق ترشدن اختلافات واشنگتن و بروکسل می شود.
اما شاید بتوان گفت بیشترین تاثیری که خروج آمریکا از برجام در آسیا دارد مربوط به روندی شود که میان کره شمالی و آمریکا آغاز شده است. قرار است در ماه آینده میلادی ترامپ و «کیم جونگ اون» رهبر کره شمالی با یکدیگر دیدار کنند تا مقدمات خلع سلاح هسته ای پیونگ یانگ انجام شود. حال اگر آمریکا بدعهدی کرده و توافقی بین المللی را برهم بزند چگونه ممکن است کره شمالی را متقاعد به دست کشیدن از فعالیت های هسته ای خود کند؟
ب- تبعات اقتصادی
یکی از انتظاراتی که از برجام می رفت رونق بازار کسب و کار و سرمایه گذاری های خارجی در ایران بود، این امر بعد از امضای برجام تا حدودی به خوبی پیش رفت و قراردادهایی میان ایران و کشورهای مختلف از جمله کشورهای اروپایی به امضا رسید اما بازی های سیاسی آمریکا و فشار این کشور بر بانک ها برای خودداری از تعامل با ایران با وجود لغو تحریم ها، موجب سست شدن سرمایه گذاران خارجی برای حضور در ایران شد.
در صورت خروج آمریکا از برجام پیامی آشکار و صریح نیز به کره شمالی ارسال خواهد شد که ایالات متحده در زمینه احترام به توافق های هسته ای شریک قابل اعتمادی نیستگفته می شود شرکت ها و بانک های اروپایی خواهان همکاری با ایران نگران تحریم های ثانویه آمریکا هستند اما با توجه به آنکه رهبران اروپایی خواستار حفظ برجام حتی بدون حضور آمریکا هستند ممکن است اروپا اقدام به ایجاد یک «چتر حمایتی» برای حمایت از داد و ستد با ایران و برقراری یک خط اعتباری برای متضرر نشدن طرف های اروپایی در صورت بازگشت تحریم های آمریکا نماید.
چتر حمایتی
در خصوص احتمال ایجاد چتر حمایتی گاردین طی گزارشی می‌نویسد که با افزایش احتمال خروج آمریکا از برجام، اتحادیه اروپا موضوع ایجاد چتر حمایتی، شامل ارائه خطوط اعتباری برای حمایت از شرکت‌های معامله‌کننده با ایران را مورد بررسی قرار داده است.
گاردین می‌نویسد که خروج آمریکا از برجام می‌تواند به بازگشت تحریم‌های سخت علیه ایران و زیان شرکت‌های چندملیتی معامله‌کننده با جمهوری اسلامی منجر شود، چرا که این شرکت‌ها حمایت بانک‌های جهانی از تجارت با ایران را از دست خواهند داد. این موضوع می‌تواند به اختلافات اروپا و آمریکا دامن بزند.
در همین رابطه چندی قبل وزیران خارجه اتحادیه اروپا تشکیل جلسه داده و تلاش کردند آمریکا را مجاب کنند تا در برجام باقی بماند، اما بجای خروج از توافق هسته‌ای، تحریم‌های دیگری علیه ایران وضع شود که بتواند برنامه موشکی ایران را هدف قرار دهد. فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نیز در یک نشست خبری گفت که اروپا در نظر دارد یک چتر حمایتی در مقابل تحریم‌های آمریکا برای شرکت‌های خود ایجاد کند تا منافع این شرکت‌ها حفظ شود.
بوریس جانسون، وزیر خارجه بریتانیا، نیز اعلام کرده که اروپا ممکن است که حتی با خروج آمریکا از برجام، این توافق را زنده نگه دارد، اگرچه برجام ارزش خود را به مقدار زیادی از دست خواهد داد و روند کار مشکل‌تر خواهد شد.
سیمون گس، از مقامات کلیدی سابق وزارت خارجه بریتانیا که مسئول مذاکرات و توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ بود، نیز از ایده حفظ برجام در غیاب آمریکا حمایت کرده و طی نامه‌ای به رهبران اروپا نوشته است که اروپا باید در مقابل تحریم‌های احتمالی آمریکا علیه شرکت‌های معامله‌کننده با ایران پاسخ شدیدی داده و خطوط اعتباری غیر دلاری و تضمین‌های لازم برای ادامه کار آنها را ارائه دهد.
«آلکس وطنخواه» تحلیلگر «اندیشکده واشنگتن» نیز در این زمینه معتقد است که اگر آمریکایی‌ها تصمیم به خروج از توافق بگیرند اما بقیه جهان اعلام کنند که ما به مواضع خود پایبند هستیم، آنگاه سرمایه گذاری در ایران چندان فاجعه بار نیست.»
برنده بازی «بزدل»*
اما در صورت خروج آمریکا از برجام برنده این بازی کدام طرف خواهد بود. می توان در پاسخ به این پرسش گفت که اگر رهبران اروپایی صادق بوده و بر سر حرف خود در خصوص حفظ برجام حتی بدون حضور آمریکا بایستند بدون شک آمریکا بازنده بازی «بزدل» ترامپ خواهد بود اما در غیر اینصورت حکایت برعکس می شود.
واشنگتن باید به یاد داشته باشد که هزینه های نابود کردن توافق هسته ای تنها بر ایران تحمیل نخواهد شد؛ فروپاشی برجام دورنمای مثبت را در مورد فعالیت هسته ای ایران از بین می برد و باعث می شود تا شکاف دو سوی آتلانتیک بیشتر شود. این تحولات بحران در شبه جزیره کره را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. در این فرایند بر میزان نفوذ روسیه و چین در خاورمیانه افزوده می شود و بسیاری از کشورها را نسبت به آینده بی اعتماد می سازداِلی گرانمایه از کارشناسان روابط خارجی شورای اروپا که موضوع ایران را بررسی می‌کند به آسوشیتدپرس گفته است که فرانسه، بریتانیا و آلمان که از آمریکا خواسته‌اند برجام را حفظ کند، ممکن است تمهیدات حفاظتی برای شرکت‌های خود در مقابل تحریم‌های آمریکا در دستور کار قرار دهند.
به گفته او، این تمهیدات می‌تواند شامل یک سری معافیت‌ها برای شرکت‌هایی باشد که در حوزه‌های سرمایه‌گذاری و تجاری استراتژیک ایران وارد شده‌اند و «اولویت برای ممانعت از ایجاد شوک ناگهانی در صادرات نفت ایران است».
اروپا بعد از لغو تحریم‌ها واردات نفت از ایران را آغاز کرد و هم‌اکنون حدود ۴۰ درصد از کل نفت صادراتی ایران راهی اروپا می‌شود.
اندیشکده بروکینگز نیز اعتقاد دارد ممکن است آمریکا از توافق خارج شود و تحریم ها را به ویژه در زمینه صنعت نفت علیه ایران به اجرا در آورد. اما باید توجه داشت که اروپا رویکردی که آمریکا توقع دارد انجام نمی دهد ضمن اینکه ایران در زمینه مقابله با تحریم ها تجربه فراوانی دارد.
این اندیشکده تاکید دارد: واشنگتن باید به یاد داشته باشد که هزینه های نابود کردن توافق هسته ای تنها بر ایران تحمیل نخواهد شد؛ فروپاشی برجام دورنمای مثبت را در مورد فعالیت هسته ای ایران از بین می برد و باعث می شود تا شکاف دو سوی آتلانتیک بیشتر شود. این تحولات بحران در شبه جزیره کره را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. در این فرایند بر میزان نفوذ روسیه و چین در خاورمیانه افزوده می شود و بسیاری از کشورها را نسبت به آینده بی اعتماد می سازد.
شاید از این رو است که «دنیس راس» تحلیلگر ارشد آمریکایی و از افراد برجسته در فرایند مذاکرات هسته ای در روزنامه واشنگتن پست تاکید دارد که خروج ترامپ از برجام، یک پیروزی برای ایران است.
«رجب صفروف» مدیرکل مرکز مطالعات ایران معاصر در روسیه نیز معتقد است: در صورت خروج آمریکا از برجام، نزدیکی ایران به سایر اعضای گروه ۱+۵، یعنی روسیه، چین و کشورهای اروپایی آلمان، فرانسه و انگلیس، ادامه خواهد یافت، برای اینکه توسعه روابط دوجانبه آنها با تهران، به نفع هر دو طرف و مورد تمایل همه آنهاست. سایر کشورهای عضو گروه ۱+۵ و حتی آژانس بین المللی انرژی اتمی هیچ ادعایی در رابطه با اجرای تعهدات ایران در قبال برجام، مطرح نکرده اند. بنابراین تهران می تواند برنده خروج احتمالی واشنگتن از برجام باشد و حتی شرکای اروپایی آمریکا از این اقدام حمایت نکنند.
